Fransız Arşiv Belgelerinin Işığında Chester Demiryolu Projesi

Abstract

XIX. yüzyılda gelişen küresel rekabetin patlamaya dönüşmesi sonrasında çözümleri diplomatik müzakerelere bırakılan sorunlar, içinden çıkılması oldukça zor olan uzun tartışmaları davet etmiştir. Nitekim, I. Dünya Savaşı'nın bitmesini takiben oluşturulan diplomasi platformlarından biri de, ülke ve ulusumuzun geleceği ile doğrudan ilgisi olan sorunların tartışıldığı Lozan Konferansı'dır. Burada, şimdiye kadar yapılmış olan araştırmalara Fransız belgeleriyle katkıda bulunmaya çalışacağımız Chester Projesi, gerek içeriği gerekse projelendirildiği bölgenin uluslararası rekabetin tam kesişme noktasında bulunması nedeniyle, denilebilir ki, devletlerarası gizli çekişmelerin odağını oluşturmuştur. Başlangıcı 1908'lere giden, ancak Meclis-i Mebusan'da sonuçlanamayan Chester Demiryolu Projesi, 1922 yılında bu kez Ankara'nın gündemine oturmuştur. Proje görüntüsü itibari ile ulaşım ve kalkınma sorunlarının çözümü gibi insani amaçlara yönelik, masum bir izlenim vermektedir. Ancak, projenin işgal ettiği bölgenin hem siyasi hem de kaynak zenginliği açısından İngiltere ve Fransa gibi ülkelerin çok önceden dış politikalarının ilgi odağı olduğu hatırlanırsa, bu iki ülkenin böylesi bir proje müzakerelerini başlatmış bulunan Türk-Amerikan bloğunun karşısına dikilmekte duraksama göstermeyecekleri açıktı ve nitekim de öyle olmuştur. Chester Demiryolu Projesi, kısa zamanda, uzun vade hedefinin bölgenin sahip olduğu petrol kaynaklarının kontrol altına alınması olduğunun anlaşılması üzerine özelikle Fransa, Amerika ve Türkiye arasında son derece ince hesaplara dayalı gizli diplomasiyi davet etmiştir. Yaptığımız bu derinlemesine araştırmada, bir yandan bugiin de bölgede devam eden uluslararası rekabetin Lozan görüşmelerinde ortaya çıkan ilk diplomatik boyutunu diğer yandan Chester Projesi ile ilgili tartışmaları Fransız belgelerinin ışığında aydınlatmaya çalıştık.