OSMANLI ARAP VİLAYETLERİ, ARABİZM VE ARAP MİLLİYETÇİLİĞİ

Abstract

Bu makalede, XIX. yüzyılda Arap vilâyetlerinde ortaya çıkan Arap uyanışının zamanla Arabizm (Arapçılık) ve Arap milliyetçiliğine dönüşüm süreci incelenmiştir. Yönetim zafiyeti, Napolyon’un Mısır’ı işgal etmesi, Vehhabilik hareketinin güçlenmesi, Mısır’da Mehmet Ali Paşa’nın ayaklanması, Sömürgecilik ve misyonerlik faaliyetlerinin artması ve Avrupa ile kültürel ve siyasi ilişkilerin gelişmesi, Arabizm’in doğuş sebepleridir. Bu hareket, XIX. yüzyılın ikinci yarısında gelişmeye başladı; özellikle Suriye, Lübnan ve Mısır’da gelişme gösterdi. Arapçılar, edebi, kültürel ve eğitim alanlarında faaliyet gösterip, mektep ve dernekler kurdular. II.Abdülhamit saltanatının ilk yıllarında, Suriye ve Lübnan’da Arabist hareket etkisini gösterdi. Padişahın Arap vilayetlerine önem vermesi ve uyguladığı “İslam birliği” siyaseti, Arabizmin güçlenmesini önledi. Bununla birlikte, çok sayıda komite ve cemiyet kuruldu; Arapça kitap, gazete ve dergi yayınlandı. Arapçılık esas gelişimini ise, II. Meşrutiyet döneminde gösterdi. Bu dönem, hem Türk milliyetçiliği hem de Arap milliyetçiliği açısından bir dönüm noktası oluşturur. Türk milliyetçiliği, artan Avrupa müdahale ve baskısına bir tepki olarak ortaya çıktı. Türk milliyetçiliği, Arap milliyetçiliğinin de güçlenmesine neden oldu. Arapçılar, Meşrutiyet’in serbest ortamında dernekler kurup çok sayıda gazete ve dergi çıkardı. Avrupa nüfuzuna karşı mahalli tepkiler gösterdi. Bu tepkiler, proto Arap milliyetçiliğinin yansımalarıydı. II.Meşrutiyet döneminde Arapçılar, ıslahat yapılmasını, adem-i merkeziyetin (yerinden yönetim) uygulanmasını, Arapça’nın da resmi dil olmasını, yerel bürokraside daha çok Arap’ın görevlendirilmesini ve Araplara siyasi hakların verilmesini istediler. Türkçe’nin Arap vilâyetlerinde zorunlu hâle getirilmesi, İttihatçılara karşı “Türkçülük” suçlamalarına ve bölgede huzursuzluğa neden oldu. Böylece, II.Meşrutiyet döneminde Arap milliyetçiliği siyasi nitelik kazandı. 1913 yılında Arap Kongresi toplandı. Ancak kongrede, ayrılık ve bağımsızlıktan yine de söz edilmedi. Sonuçta, İttihatçılarla Arapçılar arasında bir antlaşma imzalandı. I.Dünya Savaşı’nda, bağımsızlığı hedef alan ve Osmanlı/Türk egemenliğine karşı gelişen Arap milliyetçiliği ortaya çıktı. Savaş esnasında Arapların büyük kısmı Osmanlı Devleti’ne ve hilâfete bağlı kaldı. Bununla birlikte, Mekke Emiri Şerif Hüseyin liderliğinde bazı Araplar ayaklandı. Savaş sonunda, Arap vilayetleri İngiliz ve Fransız işgaline girdi.